Ulaşabildiğimiz kadarıyla en erken XVI. asrın ortalarından itibaren, aynen batılı vampirlere benzeyen Osmanlı “cadı”ları vardır. Rumeli’de gayrimüslim milletlerdeki muhtelif inanışların etkisi altında şekillenmiş bulunan “cadı”ların varlığından çok, Osmanlı Devleti’nin bunlara karşı takındığı tavır ilginçtir.

Ulaşabildiğimiz kadarıyla en erken XVI. asrın ortalarından itibaren, aynen batılı vampirlere benzeyen Osmanlı 'cadı'ları vardır. Rumeli'de gayrimüslim milletlerdeki muhtelif inanışların etkisi altında şekillenmiş bulunan 'cadı'ların varlığından çok, Osmanlı Devleti'nin bunlara karşı takındığı tavır ilginçtir. Şeyhülislamın onayını arkasına alan devlet, mezarların açılmasına ve açılan mezarlardaki cenazelerin her türlü yok edici işleme tabi tutulmasına izin vermektedir. Hatta XIX. asrın ortalarına gelindiğinde artık, 'cadıcılar' ya da 'cadu üstadları' adı altında ücretlerini devletten alan bir zümre dahi mevcuttur. Günümüz Türkiye'sinde cadılar, yaramaz ve sevimli kız çocukları ile yaşlı ve huysuz kadınlardan ibarettir.

Osmanlı döneminde günümüz Türkiye'sinde olduğundan çok daha yerli bir görünümüne sahiptir. Anadolu'daki karakoncoloslara, çarşamba karılarına, albastılara ve daha başkalarına karşılık Rumeli'deki Osmanlı topraklarında batı kültürü ile etkileşimden kaynaklanan cadılar vardır. Ellerinde, cadılar hakkında kapı gibi sağlam bir şeyhülislam fetvası1 ile Osmanlılar, bu tuhaf yaratıkla ilgili bugünkü Türk halkının sahip olduğundan çok daha fazla bir birikim ortaya koymuşlardır. Bugün artık unutulmuş olmakla beraber, İstanbul'daki Caddebostan semtinin isminin Osmanlı döneminde Cadı bostanı olması bile Osmanlılarla cadılar arasındaki yakın münasebetin bir işaretidir. Seyahatname'nin Çerkezler'e dair olan kısımda Evliya Çelebi, ayrı bir başlık halinde uzun uzadıya üzerinde durduğu 'obur' denen yaratıktan, 'meğer obur demek sehhar cazûlara derlermiş' şeklinde bahsetmektedir. Bu, öldükten sonra mezarından kalkan, canlıların kanını emen bir yaratıktır. 'Obur tanıtıcı' denen ihtiyarlar bunların mezarlarını tesbit edebilmekte, mezarı bulunan 'obur'lar göbeklerine kazık saplanarak ve daha sonra yakılarak ortadan kaldırılabilmektedir. Abaza ile Çerkez toprakları arasındaki Obur dağı bölgesinde bulunduğu esnada, Şevval ayının yirminci gecesi bizzat şahit olduğunu söylediği bir hadiseyi Evliya Çelebi hayretle anlatmaktadır. Hadise, her taraflarından ateşler saçan yüzlerce Çerkez ve Abaza 'obur'unun gökyüzünde uçarak birbirleriyle savaşa tutuşmalarıdır. Gün doğana dek süren savaş boyunca kulakları sağır eden bir gürültü ortalığı kaplamış, havadan yere keçe, sırık, küp, tekne vs. eşya parçaları, araba tekerlekleri, en nihayet insan ve at uzuvları düşmüştür. Önceleri bu tür şeylere inancı olmadığını söyleyen Evliya Çelebi, Türkler'de de aşağı yukarı 'obur'ların yerini tutan 'kara koncoloz'un varlığına işaret ederek konuyu kapatmıştır. Bu 'kara koncoloz' ise, yine Evliya Çelebi'nin bir başka yerde belirttiği üzere, 'cadû'nun tam kendisidir. 'kara koncoloz', evlerdeki yiyeceklere tükürerek ya da işeyerek türlü hastalıklara yol açmakta; bazen de insanları uykuda iken alıp dışarı götürerek donmalarına sebep olmaktadır. Buna karşılık cadı, hortlayan ölüdür. Mezarlardaki taze cesetleri yiyerek beslenmekte ve bu haliyle, batı inanışındaki vampire denk düşmektedir. Türkler'de de bu tür yaratıklara dair inanışın varlığı muhakkaktır. Özellikle vampirlerin anavatanı olarak kabul edilen Macaristan ya da Transilvanya'nın uzun yıllar Osmanlı hakimiyeti altında kalmış bölgeler olması dikkate alındığında, yaşayan ölülerin Osmanlı Türkleri 'nin zihnini hiç meşgul etmemiş olduğu düşünülemez. Sırbistan'ın Ibar Valley bölgesinde, Sırplar arasında hala anlatılagelen bir cadı hikayesinde başrolü Ali Ağa isimli bir Türk kahramanın oynuyor olması ilginçtir. Takvîm-i Vekāyi'nin 21 Cemaziyelevvel 1249 (6 Ekim 1833) tarihli nüshasında Bulgaristan'ın Tırnova kazasında yaşanan bir cadı avı haber konusu edilmiştir. Tırnova Naibi Ahmet Şükrü Efendi tarafından merkeze iletilen haberde, bazı görünmez yaratıkların evleri basarak ortalığı karıştırdığından, insanların üzerine saldırdığından bahsedilmektedir. Olup bitenlerden dolayı korkuya kapılan Tırnovalılar'dan iki mahalle dolusu insan evlerini başka yerlere taşımak zorunda kalmışlardır. Nihayet bu görünmez yaratıkların 'cadı', ya da günümüzdeki daha popüler adıyla 'hortlak' olduğuna karar verilmiş ve hortlakların yattığı yeri bulmakla meşhur Nikola denen bir gayr-i müslimin yardımına başvurulmuştur. Tırnova mezarlığında cadı avına çıkan Cadıcı Nikola'nın tespit ettiği mezarlar iki eski yeniçeriye aittir. Mezarlar açıldığında karşılaşılan manzara ise yeniçerilerin çürümemiş cesetleridir. Bedenleri büyümüş, saçları ve tırnakları uzamış, gözleri ise kan dolmuş vaziyettedir. Bütün bu alametler her iki yeniçerinin cesedinde kötü ruh barındığını ispatlamaktadır. Kötü ruhlardan kurtulmak için Nikola'nın salık verdiği ilk yöntem cesetlerin karınlarına kazık saplanıp yüreklerine kaynar su dökülmesidir. Ancak yöntem işe yaramamıştır. Bunun üzerine Cadıcı Nikola, cesetlerin ateşe verilmesi gerektiğini bildirmiştir. Şer'an uygun olduğunun onaylanmasından sonra cesetler yakılmış ve böylelikle Tırnova halkı cadı belasından kurtulmuştur. Hepinize Selamlar haftaya görüşmek üzere

OSMANLI DA YAŞANAN EDİRNE DEKİ İKİ CADI VAKASI

1110 (1698-1699)'lu yıllarda peş peşe meydana gelen bu iki vakaya ait ilam ve fermanlarda Özellikle Edirne kadısının, Ebussuûd Efendi'nin bir fetvasından bahsedip de bu fetvayı kitaplarda bulamamış olduğunu belirtmesi dikkat çekicidir. Bundan, Ebussuûd Efendi'nin o fetvayı yazmasını gerektiren vakadan sonra Osmanlı topraklarında benzeri başka vakaların seyrek yaşandığı sonucunu çıkarabiliriz. [1]

Edirne'de yaşanan iki ayrı cadı vakasından ilkinde cadı olduğu iddia edilen kişi müslüman bir erkektir. Halk cadının varlığından dolayı korku içindedir. Edirne kadısı Şeyhülislam Ebussuûd Efendi'nin bu konu ile ilgili bir fetvası bulunduğundan, fetvada cadı olduğu kesinleşen bir kişinin karnına kazık saplanmasına, bu işe yaramazsa başının kesilip ayakların dibine yerleştirilmesine, nihayet bu da işe yaramazsa yakılıp yok edilmesine izin verildiğinden haberdardır. Fakat kadı, kitaplarda bu fetvanın bir suretine rastlayamamıştır ve merkeze ne yapması gerektiğini sormaktadır. Kadıya verilen cevap, bir bilirkişi nezdinde mezarın açılması ve cenazede hakikaten cadılığa alamet hal görülürse bunun bildirilmesi yönündedir. Cadılığa alamet hal ise kısaca, cesedin renginin kırmızıya dönüşmüş olması şeklinde açıklanmaktadır. Bu ilk vakada mezar açıldığında ne renk bir cesetle karşılaşıldığını, meselenin nereye vardığını bilemiyoruz. Ancak ikinci vakada dedikodunun daha ustalıkla tertiplenmiş olduğu görülmektedir. Bu defa cadı olduğu iddia edilen kişi henüz üç ay önce ölmüş bir kadındır. Dolayısıyla merkezden tayin edilen ve erkek olduğunda hiç şüphe bulunmayan bilirkişinin cenazeye bakması mümkün değildir. Dört kadın getirilir ve bu kadınların şahitliği ile cesedin çürümemiş, renginin kırmızıya dönüşmüş olduğu merkeze bildirilir. Merkezden gelen cevapta, halkı korkudan kurtarmak için yapılması gereken her şeye izin verilmektedir. Osmanlı bu tecrübelerden sonra artık cadı vakalarında hızla çözüme gitmiştir. 1156 Cemaziyelahırı sonlarında (Ağustos 1743) Terkos'a bağlı Yeniköy mezarlığında yaşanan cadı vakasında. bu olaya konu olan cadı diye adlandırılan mevtanın ölüsü hemen kadı naibinin gözetiminde yakılmıştır. Yeniköy mezarlığındaki cadının ardından yaklaşık yüz yıl sonraki döneme geldiğimizde Osmanlı Devleti'nin cadılara karşı izlediği yolda bir kademe daha ilerlemiş olduğunu görmekteyiz. Bu dönemde Rumeli'deki Osmanlı topraklarında ortalığı vampirler basmış gibidir. Konu hakkında, Michael Ursinus'un Makedonya masarif defterlerine ve Bulgar folklorist Marko Cepenkov (1829-1920)'un on ciltlik eserine dayanan çalışması bizim için önemli bilgiler içermektedir. Ursinus'un Cepenkov' un eserinden naklen verdiği bilgiden, 1800'lü yılların başlarında Makedonya'da vampirlerin çok sık karşılaşıla gelen yaratıklar olduğunu, bunlar arasında Türk vampirlerin de bulunduğunu öğreniyoruz. Anlatılan hikayelerde vampire dönüşen Türkler bulunduğu gibi, kendilerine has yöntemlerle halkı vampirlerden kurtaran Türkler de mevcuttur. Makedonya Arşivi'ndeki 1836-1839 yılları arasındaki süreye ait üç ayrı masarif defterinde isimleri geçen 'cadıcılar' ya da 'cadı üstadları' oluşturmaktadır. Bunların, ücretleri devlet tarafından ödenen ve her nerede bir cadı vakası ortaya çıkarsa oraya gidip cadıyı yok eden görevliler olduğu anlaşılıyor. Bu arada, ne kadar gerçek ya da ne kadar gerçeküstü oldukları bizi çok fazla ilgilendirmemekle beraber, ele aldığımız bu cadı vakalarının, o yıllarda ölüyle diriyi birbirinden ayırt etmekte kullanılan tıbbî kıstaslardaki yetersizlikten kaynaklanabileceğini belirtmeden geçmek istemiyoruz. Tarihte öldükten, hatta gömüldükten sonra canlanan insanlara ait pek çok hikaye bulunabilir. Günümüzde dahi hemen hepimiz aile büyüklerimizden, ya da etrafımızdaki görüp geçirmiş kimselerden buna benzer hikayeler dinlemişizdir. er-Razî, İbn-i Sina, İbn-i Rüşd gibi büyük İslam alimlerinin, damar tıkanması ve inme neticesinde ölen kimselerin üç günden önce gömülmemesini önerdiklerinden; onların bu önerisinin geçen yüzyıla kadar Avrupalı doktorlar tarafından da uygulandığından bahsedilmektedir. Özellikle bu iki sebepten dolayı gerçekleşmiş bazı ölüm vakalarında insanlar, saatler sonra tekrar hayata dönebilmektedir. Yine aynı çalışmada, gömüldükten sonra mezarlarından yükselen çığlıklardan aslında ölmedikleri anlaşılan bazı tarihî şahsiyetler örnek gösterilmektedir. Gerçek vakalar hakkında emin olmasakta Osmanlı'da böyle metafizik gerilimlere kendince çözüm üretmiştir.

Haftaya görüşmek üzere kalın sağlıcakla...

[1] Osmanlı Devleti'nde Cadılar Üzerine Bir Değerlendirme Zeynep Aycibin