Çocukların doğru eğitilmesi ülkemizde henüz çözülememiş önde gelen sorunlardan birisi. Sürekli hırçın, arkadaşlarıyla oynamayan, oyuncakları kıran, baş edilemeyen çocuklar daha sonra kavgacı, söz dinlemeyen, öfke kontrolü yapamayan, yanında silah taşıyan, suça özenen ve suça bulaşan bir hale nasıl geliyor? Olumsuz duygular törpülenerek olumlu duygular nasıl öne çıkarılabilir? Duyguların doğru biçimde ifade edilmesi nasıl sağlanabilir? Duygular ve düşüncelerin sağlıklı davranış halinde dışa yansıması sürecinde duygusal zekâ çalışmaları nasıl yararlar sağlıyor? Tüm bunları Uzman Çocuk Psikoloğu Aynur Kartal Sayım ile değerlendirdik.
-------------------------------
Psikolojide duygu düşünce ve davranış denir. Siz uzman çocuk psikologusunuz. Davranış nedir size göre? Duygu ve düşünce nasıl davranışa ya da tutuma dönüşmektedir?
-Duyularımız yoluyla dünya hakkında bilgi edinmekteyiz. Beyin, sinir impluslarını alır ve anlamlandırır. Algılama, dünyanın farkına varmamızı, duyularımızı yorumlamamızı sağlayan bir süreçtir. Algıyı etkileyen birçok öğe saymak mümkündür. Ortam, geçmişten elde ettiğimiz tecrübeler, genetik etkenlerimiz, algılama sırasındaki istek, ihtiyaçlarımız gibi… Fiziksel anlamda hayatta kalmak için bizi belli davranışlara sürükleyen temel ihtiyaç ve dürtülerimizle dünyaya geliyoruz. Algılarımız duygulara, duygular da davranışlara yöneltiyor bizi. Aynı olayı, birbirimizden farklı algılayabiliyoruz. Nasıl algıladıysak, buna yönelik tepkiler veriyoruz.
O halde bu algılar çocukluk döneminde mi şekilleniyor?
-Tabii. Kişiliğimiz, çocukluk ve gençlik döneminde şekillenir. Bizi dinleyen, anlayan, anladığını hissettiren anne, babaya sahipsek, biz de diğer insanları dinleyen, anlayabilen, bunu hissettirebilen bir kişi olacağız demektir. Anne babanın çocuğuyla kurduğu ilişki tarzı, çocuğun tüm insanlarla kuracağı ilişki tarzını belirler. Çocuk modelleyerek büyür.
Bu dönemde yapılan her yanlış davranış bir anlamda çocuğun ileride yapacağı davranış haline mi geliyor?
-Evet, çoğunlukla. Yaptığı bir hata karşısında çocuğunu azarlayan, değersiz hissettiren ebeveyne sahipsek, insanlarla olan ilişkilerimizde hataya tahammülü olmayan, hata karşısında fazla tepki veren bir kişiliğimiz oluşma ihtimali yüksektir. Genetik etkenler ve kişinin yaşamındaki travmalar dışında, hiçbir patoloji tesadüf değildir. Çocuk gördüğünü, yaşadığını öğrenir. İlk dönemlerden itibaren çocuk duyularıyla dünyayı tanır ve bakım veren kişinin sıcaklığı, içtenliği, teması, bebeğin ihtiyaçlarını karşılaması, onda bir güven duygusunu oluşturur. Sağ beyinden sağ beyine olan iletişimdir. Bu, çocuğun diğer insanlarla ilişkilerinde de kendi güvende hissetmesinin temelini oluşturur.
Amerikalı psikolog Dr. Daniel Goleman duyguyu bir his ve bu hisse özgü belirli düşünceler, psikolojik ve biyolojik haller ve bir dizi hareket eğilimi anlamında kullanıyor.
O halde hayatımızda duygu ve histen yeterince yararlanmak gerekir diyebilir miyiz? Önce tanıyarak tabi…
-Bu çok önemli… Sosyobiyologlara göre duygularımız tehlike, acı bir kayıp, zorluklara karşın bir hedefe doğru ilerleme, eşine bağlanma ve bir aile kurma gibi yalnızca akla bırakılamayacak durum ve görevlerde yol gösterici. Her duygu bizi bir şekilde hareket etmeye hazırlar; her biri insan hayatında tekrarlanan güçlüklerle baş edebilecek şekilde bizi yönlendirir.
Sanırım duygu konusunda değişen paradigmalar söz konusu? Duyguları kullanmada tembel davranılmamalı…
-Evet bu konularda çalışmalar yapılıyor. Psikologların ve sosyologların günümüzde yapmaya çalıştıkları şey duygunun yerine aklı koymaya değil, ikisi arasındaki dengeyi bulmaya çalışmaktır. Goleman, eski paradigmanın duyguların çekiminden bağımsız bir akıl idealini içerdiğini, yeni paradigmanın ise bizi zihinle kalbin uyumunu sağlamaya zorladığını belirtiyor ve ayrıca, yaşamımızda zihinle kalbin uyumunu sağlamak için öncelikle, duyguları zekice kullanmanın ne demek olduğunu daha iyi anlamamız gerektiğini vurguluyor.
-Duyguları zekice kullanma dediniz. Önemli bir vurgu... Bu çocuklarda neyi sağlar?
-Duygularımız tehlike, kayıp, engellenme karşısında bizi harekete geçirir, kendimizi savunmamızı da sağlar. Örneğin tehlike karşısında hissettiğimiz korku, tehlikeye karşı kendimizi korumamıza neden olur. Çocuklarda da korkular, patolojik hal almamışsa doğal ve gereklidir. Çünkü çocukta savunma mekanizmalarının gelişmesi için gereklidir. Amacımız öncelikle hayatta kalmaktır. Bunu da duyular, duygular, düşünce ve sonuç olarak davranışlarımızla yaparız.
Davranışlara kişinin tutumu diyebilir miyiz?
-Tutum bireyin kendine ya da çevresindeki herhangi bir toplumsal konu ya da olaya karşı deneyim ve bilgilerine dayanarak örgütlediği bilişsel, duygusal, davranışsal bir tepki ön eğilimidir.
İçinde neleri barındırır?
-Bilişsel, duygusal, davranışsal olmak üzere tutumun üç öğesi vardır. Buna göre beyin, bir konu hakkında bildikleri ondan hoşlanılmasını söylüyorsa buna bilişsel öğe diyebiliriz. Bunu sözleri ya da davranışlarıyla ortaya koyuyorsa davranışsal öğe deriz.
Birey ancak kendi ruh dünyasında var olan konularla ilgili inanç ve tutumlara sahip olabilir. Tutumu konusuna karşıya olumlu ya da olumsuz bir tepki eğilimi söz konusudur.
Çocuklarda duygusal zekâ çalışmalarının davranışa ne gibi etkileri olmaktadır?
-Öğrenmeyi basit anlamda, geçmiş tecrübeler sonucunda oluşan davranış değişikleri olarak tanımlayabiliriz. Çocukta yürüme içgüdüseldir. Yeterli gelişim düzeyine geldiğinde çocuk, düşer, kalkar, defalarca bunu dener ve kendini güvende hissedince yürür. Anne “Ay, aman düşersin” derse çocuk yürümekten korkar, cesareti kırılır ve yürüme gecikebilir. Bu denemelere izin verilirse, kendi hazır hissettiğinde yürür. Anne baba bu konuda çocuğu engelliyorsa, muhtemelen diğer alanlarda da korumacı, müdahaleci, kısıtlamacı davranacaktır. Bu durumda çocuk kendi başına yapacağı girişim ve deneyimlerde ya suçluluk hissedecek ya da cesaret edemeyecek bir yapıda olacaktır.
O zaman ödül ve ceza sistemlerini kullanırken çok dikkatli olunması gerekiyor?
-Ödül, çocuğun olumlu davranışlarını pekiştirir. Disiplin, çocuk eğitiminde önemli bir kavramdır. Anne baba hem çocuğa bireyselleşmesi, kendini tanıma, karar verme süreçleri, kendini ifade edebilme, empati, diğer insanları anlayabilme, dinleyebilme, olaylara, sorunlara çözüm getirebilme, uzlaşma, sabır, hoşgörü, yardımlaşma, sorun çözme becerilerini öğretmeyi hedeflerse, çocuk duygusal zekası gelişmiş, varolan potansiyelini iyi kullanabilen, kendine güvenen, özgür ve kendi için doğru karar verebilen bir kişi olacaktır. Duygusal zekâ gelişiminin temel amacı da budur.
Söz buraya gelmişken duygusal zekanın kısa bir tanımını alabilir miyiz?
-Tabii. Duygusal zekâ, insanın etkinliğini artıran yetkinlikler bütünüdür… Akıl, bu becerilere sahip değilsek, verimli çalışamaz. Duygularımız ve düşüncelerimiz arasında sürekli karşılıklı alışveriş vardır. Yapılan çalışmalar, duygu, düşünce, davranıştan birisinde meydana gelen değişimin, diğer süreçleri d etkilediği ve değiştirdiğini gösteriyor.
Çocuklar, olaylar karşısında hissettikleri duygularını davranış diliyle ortaya koyarlar mı?
-Elbette koyuyorlar. Örneğin kardeşe yönelik öfkeyi oyuncaklarını kırarak gösterebiliyor. Aile içi tartışmalardan etkilenen ya da okulda uyum sorunu yaşayan çocuk, alt ıslatıyor. Yine kekemelik ortaya çıkabiliyor, agresif davranabiliyor. İçe kapanabiliyor, uyku, iştah sorunları yaşayabiliyor. Bilgisayar bağımlılığı gelişebiliyor. Çocuklar hem duygularını tanımıyorlar hem de yeterli kelime dağarcıkları yok. Tabii soyut kavramların da henüz gelişmemiş olması bunda etkendir.
Burada ayrım nasıl yapılacak. Pek çok çocuk sinirlenir, öfkelenir. Ne olduğunda dışarıya bir yansıtma var diyebiliriz?
-Çocuğun bir olaya ya da kişiye sinirlenmesi elbette doğaldır. Ama gidip arkadaşına vurması doğal değildir. Anne baba, çocuğun duygusunu kabul edip, davranışı üzerinde durmalıdır. Duyguyu eleştirirsek, çocuk bu duygudan suçluluk duymayı öğrenir. Çocuğa öfke, kızgınlık duymamayı değil, duygularını ifade etmeyi öğretmemiz gerekir.
Olumlu duyguların çocuklarda çalışılması onlarda ne gibi pozitif sonuçlar vermektedir?
-Sevgi, saygı, hoşgörü, güven gibi duygular, kişinin hem kendisiyle hem başkalarına karşı davranışlarını etkiler. Duygular davranışların belirleyicileridir. Olumsuz duygularımızı değiştirmenin en etkili yolu olaylar ve durumlar karşısındaki algılarımızı ve yüklediğimiz anlamları tanımaktır. Anne baba, çocuğun kendine ait duygu ve düşünceleri olduğunu neşe, mutluluk, öfke, korku gibi duygularının doğal olduğunu, düşünce ve istekleri olabileceğini kabul etmelidir. Çocuğun duygularını kabul edip, anlamalı ve çocuğun da fark etmesine yardımcı olmalıdır. Çocuğa olumsuz duygulardan uzaklaşma, konuyu kapatma, bu duyguları reddetme gibi bir tavır sergilenmemelidir. ‘Korkacak ne var, niye korkuyorsun, bundan da korkulur mu?’ şeklinde yaklaşılmamalıdır.
Çocuğun her davranışını olumlu olumsuz demeden öğrendiklerinin geri bildirimidir diyebilir miyiz?
-Evet. Tam da budur. Geribildirim, eğitim sürecinde son derece önemli bir kavramdır.
Bileceğiz, fark edeceğiz, motivasyon desteği ile de çözüm davranışı geliştireceğiz. Anne baba da bunu yapmalıdır. Çocuk taklit ederek, anne babadan, öğretmenden, bir arkadaşından, belli davranışları, tutumları taklit ederek, kendine bir kişilik oluşturur. Bizim davranışlarımız çocuğa örnek teşkil eder. Çocuk hata yapınca onu döven bir baba, çocuğunun sorun karşısında arkadaşını dövmesine şaşmamalıdır. Bu işte geri bildirimdir. Çocuğa duygularını ifade etmeyi öğretmeliyiz. Kelime haznesinin zenginliği de duygu ifadesi için gereklidir. Çocukla bol bol sohbet etmek, tartışmalar yapmak, kitap okumayı özendirmek, dil gelişimini destekler. Çocuk, belli becerileri yeterli olgunluğa gelince yapabilir. Örneğin 4 yaşında bir çocuktan okuma yazmayı öğrenmesini beklemeyiz. Çünkü normal şartlarda bu olgunluğa ulaşmamıştır. Davranış anlamında da aile çocuktan fazlasıyla bir uyum ve olgunluk beklememelidir. Zaman tanımalı, sabırlı olmalı, empati kurabilmelidir. Çocuğumuzla kurduğumuz ilişki tarzı, yaklaşım biçimi, geribildirimler, beden dilimiz, dokunsal temasımız da etkili öğelerdir.
Amacımız duygu, düşünce ve isteklerini yerinde ve uygun koşullarda ifade edebilen bir çocuk yetiştirmek olmalıdır.
Ailelerin de yine duygusal zekâ çalışmalarında etkileri olmakta mıdır? Olumlu, olumsuz olarak?
-Duygusal zekâ gelişimini, çocuk kişilik gelişiminden ayrı düşünmemiz mümkün değil, öncelikli aile yaklaşımları, modelliği ve rehberliği ile çocuk olumlu ya da olumsuz etkileniyor.
İçgörü kazanmanın davranışlara etkisi nasıl fark edilmektedir?
-Sorunlarımızın çözümünde öncelikle sorunu fark etmek, farkındalık kazanmak gerekiyor. Bu birinci aşamadır. Eğer kişinin içgörüsü yok ise ya da gelişmiyorsa, çözüm de mümkün değildir. Çocuğun yaşı ve durumu önemli tabii… Geribildirim veriyoruz. Örneğin çocuk kızgın, öfkeli, anneye vuruyor. Bunun nedenini tespit etmek ilk çalışmadır. Aileyi yönlendirmek ikinci aşama ve çocuğa geribildirim verdirmek… Öfkeli ve kızgın olduğunu fark ettirmek… Sonra da “dur düşün yap” çalışmasını hayata geçirmek. Hadi duralım düşünelim demek, nasıl davranalım konusunda düşünmesini sağlamak. Bu süreçlerde hem geribildirim hem empati, onu anladığımızı hissettirmek, kapı aralayıcı sorularla hem kendi duygusunu, tepkisini fark ettirmek, hem de bu duyguyu sözlü olarak söyleme becerisi kazandırmak için egzersizler yaptırmak gereklidir. İşte anne babanın rolü bu olmalıdır. Destekleyici, rehberlik eden, çocuk ihtiyaç duyduğunda yanında olan bir aile… Ama çocuğu, kendi sorunlarını çözebilecek yeterliliğe ulaştırmayı da hedef olmalıdır.
Sorun çözme davranışı çocuk için burada önem kazanıyor herhalde?
-Evet öyle… Sorun çözme becerisi, çocuğun bireyselleşme yolunda ilerlediği, sosyal ve duygusal gelişiminin sağlıklı geliştiğinin göstergesi olması açısından önemlidir.
Stres durumlarında çocuklar nasıl bir davranış geliştirmelidir? Bunu çocuklarla nasıl çalışıyorsunuz?
-Stres ve zaman yönetiminin öğretilmesi de duygusal zeka gelişimi çalışmalarından birisidir. Çocuk, stres durumlarında nasıl davranacak? Çocuğun yaşına ve gelişimine uygun bazı programlar var. Rol-Playler, psikodramalar aracılığı ile örnek olay ve sorunlar kullanılarak egzersizler yapılıyor. Ailelere de hayatın içinde bu egzersizleri devam ettirme yetisi kazandırılıyor.
PSİKOLOG AYNUR SAYIM KİMDİR?
1971 yılında İstanbul’ da doğmuştur.1994 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümünde lisans ve 2000 yılında Cerrahpaşa Adli Tıp Enstitüsünde, “Lise Öğrencilerini Madde Konusunda Bilgilendirmenin Bu Konudaki Görüşlerine Etkisi“ konulu tez çalışması ile yüksek lisans eğitimini tamamlamıştır.
Klinik çalışmalar öncesinde anaokulu müdürlüğü, özel eğitim okulunda öğretmenlik, basında yazarlık ve rehber öğretmenlik yapmıştır. 2000-2014 ve 2016-2019 tarihleri arasında NP İstanbul Beyin Hastanesi ve Üsküdar Üniversitesinde, 2014-2016 tarihleri arası Us Psikiyatri Enstitüsü ve Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi’nde klinik çalışmalarını sürdürmüştür. Pozitif Psikoloji ve Mutluluk Bilimi kitabı yazarlarındandır.
Halen kendi merkezinde çalışmalarını sürdürmektedir.
